Zabytkowe nagrobki
Spośród mnóstwa polskich cmentarzy szczególne zainteresowanie rodzą starożytne nekropolie, niektóre z nich zostały założone jeszcze w XVIII wieku. Jak, na przykład, Powązki w Warszawie. Na początku pod cmentarz zostało wydzielono dwa hektary gruntów, ale z czasem cmentarz rozrósł się, i obecnie jego powierzchnia wynosi już 44 hektary. Ostatni spoczynek na nim znalazło ponad milion osób. Podstawowy zabytek nekropolii to kościół z białymi wieżami zaprojektowany w 1792 roku przez nadwornego architekta Dominika Merliniego. Oprócz kościoła, ciekawe będzie zwiedzić Aleję Zasłużonych, gdzie spoczywają znani przedstawicieli polskiej inteligencji, naukowcy, działacze kultury.
Nie mniej popularne są inne nekropolie, wiele z których dzisiaj mają wielką wartość historyczną:
- Cmentarze przy ul. Lipowej. Ta nekropolia została założona w Lublinie w końcu XVIII wieku. To był azyl dla osób różnych narodowości i wyznań, ale największe zainteresowanie budzi cerkiew w stylu bizantyjsko-rosyjskim. W odróżnieniu od większości rzeźb nagrobkowych ma późniejsze pochodzenie (początek XX wieku).
- Cmentarz łemkowski położony we wsi Świerzowa Ruska. W połowie XX wieku wieś została wysiedlona do innych miejscowości, a poprzednie tereny porosły trawą i przez dłuższy czas pozostawały zamknięte do zwiedzania. Jednak następnie tereny wsi weszły do składu Magurskiego Parku Narodowego, a w roku 2015 tu otwarto szlaki turystyczne. Od byłych mieszkańców (Łemków) pozostało niedużo: pochylone ruiny oraz około 20 nagrobków, z których część datowana z polowy XIX wieku.
- Cmentarz Zasłużonych na Pęksowym Brzyzku. Położony w Zakopanem i powstały z funduszy Jana Pęksy (nazwisku którego zawdzięcza swoją nazwę) w 1848 roku. Nekropolia będzie ciekawa dla miłośników sztuki ludowej. Na cmentarzu znajduje się mnóstwo rzeźb i pomników małej architektury.
- Cmentarz w Lodzi założony w 1855 roku. Osobliwością tego cmentarzyska jest to, że w najlepszy sposób odzwierciedla wielokulturową historię Łodzi tego okresu. W najbliższym sąsiedztwie znajdują się tu groby katolików, ewangelistów i prawosławnych, którzy odegrali ważną rolę w rozwoju miasta. Ponad 200 nagrobków włączono do rejestru zabytków. Jednym z nich jest mauzoleum w stylu neogotyckim zbudowane w 1888 roku na miejscu pochowku Karola Scheiblera.
- Cmentarz Centralny w Szczecinie. Organizacja pochowków rozpoczęła się w 1900 roku. Ta nekropolia liczy się trzecią co do wielkości na terytorium Europy. Cmentarz stanowi duży kompleks parkowy z licznymi budynkami wykonanymi w różnych stylach architektonicznych. W 2007 roku tu zostało otwarte lapidarium z zachowanymi rzeźbami i elementami nagrobków, które niegdyś ozdabiały realne groby.
Kolejną perłą w klejnotach polskich cmentarzy można nazwać Cmentarz Rakowicki będący zabytkiem Krakowa. Tu, tak samo jak na Cmentarzu Powązkowskim, są nagrobki wybitnych działaczy sztuki, którzy pozostawili ślad w historii kraju. A wiele nagrobków zaprojektowano przez znanych polskich rzeźbiarzy.
Cmentarze wyznaniowe
Historia narodu hebrajskiego jest blisko związana z rozwojem państwa polskiego, na terenie którego pozostało niemało cmentarzy żydowskich mających wielkie znaczenie kulturalne. Wiele z nich pozostawało spustoszone i zaniedbane, ale obecnie rząd aktywnie finansuje prace odrodzeniowe i konserwacyjne skierowane na zachowanie starożytnych zabytków. Wśród założonych przez społeczność żydowską zachowały się nekropolie:
- w Lublinie: ma teren około 1 hektara;
- w Kielcach: założona w 1868 roku, jest uważana za zamkniętą;
- w Ustrzykach Dolnych: została otwarta w XVIII wieku, ale mocno uszkodzona w czasie II wojny światowej;
- we Wrocławiu: jest uważana za najpiękniejszą nekropolię miasta i jest częścią Muzeum Miejskiego. Tu znaleźli spoczynek bogaci i znani Żydzi wspólnoty;
- w Radomiu: pierwszy pochówek datowany z 1831 roku, dziś objęta opieką państwa.
Tak samo w Radomiu znajduje się cmentarz prawosławny, nad terenem którego góruje cerkiew p.w. św. Mikołaja. Została przebudowana w 1837 roku z kościoła Benedyktynek dla potrzeb prawosławnych mieszkańców Polski.
Na szczególną uwagę zasługuje cmentarz mennonicki założony w Sosnówce około 1690 roku. Mennonici to przedstawiciele protestantyzmu, większa część których, zaczynając od XVI wieku, zamieszkiwała na terenie Niderlandów.
Według danych z kronik, społeczność muzułmańska mieszka na terenie Polski, zaczynając od XV wieku, jednak jeden z niewielu cmentarzy muzułmańskich dziś zachował się tylko we wsi Kruszyniany. Został założony przez diasporę tatarską. Na terenie cmentarzyska, które dotychczas jest czynne, znajduje się niewielki drewniany meczet.
